Bilirkişi Raporu Yazım Usul ve Esasları

GİRİŞ

Bilirkişinin oy ve görüşünün1

1 Burada “oy” sözcüğü ile bilirkişilerin bir heyet hâlinde görev yapmaları ihtimaline işaret edilmektedir. Nitekim, aşağıda da ayrıca görüleceği üzere, heyetteki çoğunluk ile aynı so­nuca ulaş(a)mayan bilirkişi, karşı oyunu mevcut rapora şerh düşebileceği gibi, bunu ayrı bir raporla da kendisini görevlendiren mercie, yani mahkemeye veya savcılık makamına sunabilir. hükme esas alınabilmesi her şeyden önce bu görüşün belli bazı özellikleri taşıması, belli şartlara uygun olarak hazırlan­ması ve sunulmasına bağlıdır. Bu sebeple ilk olarak oy ve görüşün sözlü ola­rak sunulabileceği haller bunu takiben bilirkişi raporunun taşıması gereken tüm bu özellikler üzerinde durmamız gerekir.

Bunu takiben bilirkişi raporunun mahkemeye teslimi ve değerlendirilmesi hakkında açıklamalarda bulunacağız. Bu aşamada özel olarak ele alacağımız konular, bilirkişinin mahkemede dinlenilmesi, tarafların bilirkişi görüşüne itirazı, bilirkişinin oy ve görüşünün hükme esas almaya elverişli olmaması durumunda ek rapor alınması yahut yeniden bilirkişi incelemesine başvu­rulması ve nihayet, bilirkişinin oy ve görüşünün hangi hususların varlığı hâlinde hükme esas alınabileceğidir.

A. OY VE GÖRÜŞÜN SUNULMASI

Bilirkişinin görüşünü kendisini görevlendiren mercie ne şekilde sunacağı konusunda, en azından meselenin Kanunlarda düzenleniş biçimi karşısın­da, ilk bakışta hukuk yargısı ile ceza muhakemesi arasında bazı farklılıklar bulunduğunu söylemek mümkündür.

Nitekim HMK m.279/1 hükmü uyarınca, mahkeme, bilirkişinin oy ve görü­şünü yazılı veya sözlü olarak bildirmesine karar verir. Buna karşılık konuyu ceza muhakemesi bakımından ele alan CMK m.67 hükmü, esasen görüşün bir rapor hâlinde mahkemeye teslim edileceğine vurgu yapmaktadır.

Ancak ceza mahkemesi de bilirkişinin duruşmada dinlenilmesine veya talep ha­linde açıklamalarda bulunmak üzere duruşmaya davetine her zaman karar verebilmektedir (bkz. CMK m.68/1).

Ne olursa olsun, gerek hukuk yargısı gerek ceza muhakemesinde bilirkişi­nin oy ve görüşünü sözlü olarak sunması istisnai olup uygulamada bilirki­şiden görüşünü kural olarak yazılı şekilde, yani bir rapor hâlinde sunması beklenmektedir.

Bu konuda bkz. Toraman, Bilirkişi İncelemesi, s.594 vd. Bu yapı içerisinde bilirkişinin sözlü açıklamada (beyanda) bulunması çoğu kez, oy ve görüşünü içeren raporu mahkemeye sunduktan sonra kendisine yöneltilecek sorular çerçevesinde, sunulan raporun izahı bakımından anlam taşıyacaktır. Aşağıda da meseleyi ele alırken ilk olarak bu oy ve görüşün sözlü olarak sunulmasına değindikten sonra bilirkişi ra­porunun ne şekilde sunulması gerektiğini farklı ihtimaller ve uygulamadaki beklentiler çerçevesinde ele almamız uygun olacaktır.

I.- Oy ve görüşün sözlü olarak sunulması

Oy ve görüşün sözlü olarak sunulması esasen iki bakımdan ele alınmalıdır:

Bu başlık altında ele alacağımız konu, bilirkişi görüşünün sözlü olarak sunul­masının uygulamada hangi hâllerde işlevsel olduğu ile bunun usulüdür. Öte yandan gerek hukuk gerek ceza muhakemesinde, bilirkişi raporunu mahke­meye teslim ettikten sonra, ilgililerden birinin talebi üzerine veya bilirkişiyi görevlendiren mercii tarafından re’sen bilirkişinin duruşmaya davet edilmesi, duruşmada dinlenilmesi ve kendisine soru yöneltilmesi de pekâlâ mümkün­dür. Meselenin bu yönünü aşağıda ayrı bir başlık altında ele almaktayız, Bkz. aşa. §4, B, II’de yeralan açıklamalar. .

Gerek hukuk yargısı gerek ceza muhakemesinde kural, bilirkişi görüşünün yazılı şekilde, bir bilirkişi raporunun hazırlanması suretiyle sunulmasıdır.

Oy ve görüşün sözlü sunulabileceği durumlar genel olarak aşağıdaki gibi­dir.

Bkz. Toraman, Bilirkişi İncelemesi, s.591 vd.; Bettex, s.103.:

Maddi meselenin, özel ve teknik bilgiyi gerektirmekle birlikte basit olması, ihtiyaç duyulan açıklamanın kısa, not almanın kolay olması,

Bilirkişi incelemesinin konusunun, maddi meselenin tespit veya de­ğerlendirilmesinden çok, soyut bir uzmanlık bilgisinin mahkemeye aktarılmasından ibaret olması,

Bir keşif icrası sırasında, bilirkişiden yardım alınması,

Ceza muhakemesi özelinde esas olan oy ve görüşün yazılı şekilde su­nulması olsa da, hemen görüş verilmesi mümkün olan işlerde, bilirki­şinin sözlü açıklamalarıyla yetinilebilir.  Bkz. Öntan, s.148, 149 (özellikle dn.605). .

Bilirkişi sıfatıyla görevlendirilen bir kişinin yukarıda saydığımız ihtimaller dairesinde görüşünü sözlü şekilde sunması her zaman mümkündür. Bu­nunla birlikte belirtmek gerekir ki, uygulamada bilirkişinin görüşünün söz­lü şekilde alınmasına genellikle bir keşif icrası sırasında rastlanılır.

Ne olursa olsun, bilirkişi görüşünün sözlü şekilde sunulması usulü, onun nerede alındığına göre farklılık arz etmemektedir. Bu konuda temel olarak HMK m.279/3 hükmünün dikkate alınması uygun olur (ayrıca bkz. CMK m.84/1). Buna göre; mahkeme bilirkişinin oy ve görüşünü sözlü olarak açık­lamasına karar verirse, bilirkişinin açıklamaları tutanağa geçirilir ve tuta­nağın altına bilirkişinin de imzası alınır. Kurul hâlinde görevlendirme söz konusu ise bilirkişilerin bilgilerine başvurulan hususu hemen aralarında müzakere etmelerine imkân tanınır ve müzakere sonucunda açıklanan oy ve görüş, tutanakla tespit edilip, tutanağın altı, bilirkişilere imza ettirilir.

Bu konuda bilirkişilerin dikkat etmesi gereken mesele şudur: Sözlü görüş ister duruşmada ister keşif sırasında verilsin, bu görüşün yer aldığı tutanak bilirkişi tarafından imza edildiği anda, artık bilirkişi raporu hükmünde ola­cak ve o şekilde değerlendirilecektir.

II. Oy ve görüşün yazılı olarak sunulması

1. Genel Olarak

Başta da belirttiğimiz gibi gerek hukuk gerek ceza muhakemesinde asıl olan bilirkişinin oy ve görüşünün yazılı şekilde, yani rapor hâlinde sunulmasıdır. Bilirkişi raporunun bilirkişiyi görevlendiren merci tarafından dikkate alına­bilmesi için, üç hususun bir arada bulunması gerekir. Bilirkişi görüşü Türk hukuk öğretisinde başta Yılmaz tarafından işaret edildiği gibi:

eksiksiz,

anlaşılır,

inandırıcı olmalıdır,

6 Bkz. Yılmaz, Ejder, “Uygulamada Bilirkişilik ve Bilirkişi Raporları”, Mali Hukuk,1996, s.12-31; Toraman, Bilirkişi İncelemesi, s.593 vd. Ayrıca bkz. Bettex, s.176; Guyaz, Alexandre, “Le rôle de l’expert médical du point de vue de l’avocat/ IV.-VII”, La preuve en droit de la responsabilité civile, Zurich2011, s.136 – 150, s.142.. 220

Bilirkişi raporu bir adli yazı niteliğindedir.

Bilirkişi raporunun taşıması gereken bu niteliklerle onun hem şekli özellik­lerini hem içeriğini anlamamız gerekir. Elbette, bilirkişinin oy ve görüşünü yazılı şekilde sunması hâlinde, esas önemli olan, bilirkişi raporunun esası, yani içeriğidir.

 Bu yönde bir İsviçre Federal Mahkemesi Kararı için bkz. ATF 9C_359/2009 cons.4.2. ATF 9C_603/2009 cons.3.1 (Guyaz, s.141, dn.96’dan naklen). .

Ne olursa olsun bilirkişi, kendisine yöneltilen soruların tümünü yanıtlamalı­dır. Rehber İlke ve Standartlar m.7 hükmünde de açık şekilde işaret edildiği üzere:

Bilirkişi, incelemesini yaparken hak ve adaletin gerçekleşmesinde hâkime yardımcı olacağından, bu sorumluluk bilinciyle azami dikkat ve özen göstererek kendisine sorulan tüm sorulara cevap verecek bi­çimde raporunu hazırlamalıdır.

Soruların bazılarının cevapsız bırakılması, bazı hâllerde bilirkişi­den ek görüş istenmesini, bazı hâllerde ise yeniden bilirkişi incele­mesine başvurulmasını gerektirebilir.

Elbette bu raporun içeriğinin gerektiği şekilde değerlendirilebilmesi, onun hükme esas alınıp alınamayacağına karar verilmesi, nihayetinde gerek bilirki­şinin kendisinin gerek ortaya koyduğu çalışmanın niteliğinin anlaşılabilmesi, raporun çeşitli şekil kurallarına uygun şekilde kaleme alınmasına bağlıdır.  Ayrıca bkz. Yılmaz, Uygulamada Bilirkişilik, s.26; Toraman, Bilirkişi İncelemesi, s.593. .

Bilirkişi raporu belli bazı şekli koşulları taşımalıdır. Ancak, asıl olan, bilirkişi rapo­runun içeriğidir.

Takip eden başlıklar altında ilk olarak, raporda kullanılması gereken dil, üslup ve yazım usulü üzerinde duracağız. Bunu takiben, bir bilirkişi rapo­runda bulunması gereken başlıklar ve bunların altında yer alması gereken hususlar hakkında açıklamalarda bulunacağız.

2. Raporda Kullanılması Gereken Dil, Üslûp ve Yazım Biçimi

Bilirkişi raporu bir adli yazıdır. Bkz. Yılmaz, Uygulamada Bilirkişilik, s.26. . Tüm adlî yazılar belli şekilde, belli kurallara uyulması suretiyle kaleme alınmalıdır.

Geniş bilgi için bkz. Yılmaz, Ejder, Adli Yazı ve Yazışma Usulleri, 4.Bası,Ankara 2014,Giriş Kısmı, ayrıca bkz. s.167..  

Bilirkişi raporları da yargılamada taşıdıkları önem gereği bu kurallardan bağımsız düşünülmez.

En genel geçer tarifiyle, bir bilirkişi raporu tam, kısa, açık ve (işin niteliğine uygun) uygun (münasip) bir dille kaleme alınmalıdır. Rehber İlke ve Stan­dartlar m.22 hükmünde mesele şu şekilde açıklanmıştır. Buna göre, bilirkişi raporunda yer alan gereksiz ayrıntılar işin özünün gözden kaçırılmasına ne­den olacağı gibi ortaya konulan görüşlerin anlaşılırlığını ve raporun deneti­mini de zorlaştırır. Bu nedenle, bilirkişi, raporunu kısa, öz ve açık bir şekilde hazırlamaya özen göstermelidir.

Raporun tamlığı sorulan tüm soruların eksiksiz şekilde yanıtlanmış olduğu anlamına gelir.

Raporun kısa ve öz olması onun gereksiz açıklamalardan vareste ol­ması biçiminde anlaşılmalıdır. Öte yandan bilirkişinin, tarafların uyuşmazlık konusu mesele hakkındaki iddia ve savunmalarına özet şekilde yer vermek gibi bir görevi yoktur.

Uygulamada bilirkişiler bazen dosyanın tümünde bazen de gö­revlendirildiği konuyla sınırlı olarak tarafların karşılıklı iddia ve savunmalarının bir özetini çıkarmakta ve durum hem kendisi için hem raporu değerlendirecek hâkim veya Cumhuriyet savcısı için bir kolaylık olarak görülmektedir.

Ancak önemle belirtmek gerekir ki, bilirkişinin görev alanı genelde kendi bilgi ve uzmanlık alanı, özelde ise sorulan sorular ile sınır­lıdır. Bilirkişi, kendisine verilen görev ve yetkinin dışına çıkamaz. Kendisini görevlendiren mercii talep etse dahi, iddia ve savunma­ları inceleyerek her ne nedenle olursa olsun bunlarla ilgili yorumda bulunamaz. İddia ve savunmayı yorumlayacak ve değerlendirecek olan görevlendirmeyi yapan merciin kendisidir (Bkz. Rehber İlke ve Standartlar m.10).

Raporun açık olması, tereddüt içeren ifadelere yer verilmemesi anla­mına gelir. Ortada bir olgunun (vakıanın) gerçekleştiği yönünde bir iddia vardır; bu olgu ya iddia edilen şekilde gerçekleşmiş ya da ger­çekleşmemiştir. Elbette, bilirkişi elindeki imkânlarla açık bir sonuca ulaşamamışsa, dürüst davranma ödevi çerçevesinde bunu raporunda bildirmek zorundadır.   Hukuk ve ceza yargısı özelinde bkz. ve karş. Toraman, Bilirkişi İncelemesi, s.600, 601; Öntan, s.149, 150..

Bilirkişinin raporda kullandığı dil ve üsluba özel bir önem gösterme­si gerekir. Bilirkişi yahut bilirkişi heyeti, raporu kaleme alırken, me­selenin teknik içeriği bir tarafa, basit ve o teknik konuda bilgi sahibi olmayan orta düzey zekâya sahip bir kişinin anlayabileceği düzeyde, anlaşılır bir dil kullanmalıdır.

Sunulan raporu okuyup değerlendirecek olanlar, gerekirse bu ra­poru hükmüne esas alacak hâkim (veya mahkeme), iddianamesine veya takipsizlik kararına dayanak yapacak Cumhuriyet savcısı, ra­pora dair beyanda bulunacak olan veya buna itiraz edecek olan hu­kuk davasının tarafları, ceza davasının ilgilileri ile bunların kanunî veya iradi temsilcileridir (vekilleridir). Sayılan kişiler, kural olarak, bilirkişi incelemesinin konusunu oluşturan teknik konunun uzma­nı değildirler.

Bilirkişi teknik ve soyut kavramları, ilgililerin anlayabileceği şekilde somutlaştırmalıdır.

Raporun içeriğinin muhataplarınca tam olarak anlaşılmaması, ra­porun hükme ve denetime elverişli olmadığı anlamına gelir. Bu yüzden bilirkişi, salt bu sebeple bir ek rapor hazırlamak durumun­da kalabilir.

Bazı hâllerde bilirkişinin teknik birtakım ifadelerde bulunması ka­çınılmazdır. Bilirkişi mümkün mertebe sınırlı tutacağı bu detayla­rın yanında, hangi gerekçelerle rapordaki sonuca vardığını hâkim ve tarafların kolayca anlamasını sağlamalıdır. Bilirkişi, soyut kav­ramları elverdiği ölçüde somutlaştırmalıdır.  Raporun anlaşılır olması zorunluluğu konusunda genel olarak ayrıca bkz. İsviçre Hukuku’nda Betttex, s.176; Bovey, Grégory, “Le juge face à l’expert”, La preuve en droit de la responsabilité civile (Ed.: C. Chappuis ve B.Winiger), Zurich 2011, s.95-116, s.111; Guyaz, s.142..

Bilirkişi raporunu kaleme alırken, ayrımcı, cinsiyetçi ve hatta suç­layıcı ifadelerden de kaçınmalıdır. Aksine davranış, en başta bilir­kişi etiğine aykırıdır. Bilirkişi ne uyuşmazlığın tarafı ne de iddia veya savunma makamıdır. Tarafların yargılamadaki konumları hiç şüphe yok ki zikredilebilir (müşteki, katılan, davacı, davalı, sanık, şüpheli vb.). Buna karşılık, suçlu şahıs, haksız, hırsız, istismarcı vb. ifadelerin kullanılmaması gerekir.

Bilirkişi raporu biçim, üslup ve dil bakımından görevlendirmeyi yapan mer­ci ile tarafların anlayacağı nitelikte ve okunaklı olmalıdır. Bilirkişi, raporunu hazırlarken teknik terim ve kavramlarla ilgili sözcüklerin mümkünse Türkçe karşılıklarını tercih etmeli ya da parantez içinde Türkçe karşılıklarını mutlaka yazmalıdır. Teknik bir kavram söz konusu ise ayrıntıya kaçmadan bu kavram­la ilgili açıklamada bulunmalıdır (Rehber İlke ve Standartlar m.18).

Bilirkişinin vardığı sonuçlar, sadece maddi meseleye ilişkin olmalıdır. Yu­karıda vakıa (olgu) ile hukuk ayrımı bağlamında yukarıda açıklamalarda bulunduk ve örnekleri aktarmıştık.  Bkz. yuk. §3. . Burada önemi sebebiyle bir kez daha işaret etmek isteriz ki, somut olarak bilirkişi, tıbbi müdahalenin tıp ilmine uygun olup olmadığını, makinanın çalışıp çalışmadığını veya makinadaki hatanın ilk bakışta fark edilip edilemeyeceğini söyleyebilir veyahut mahke­meye somut bir bilançoyu sunup, bilançonun ekonomik sonuçları hakkında açıklamalarda bulunabilir. Buna karşılık bilirkişi, her ne surette olursa olsun, hukukî bir tespit, nitelendirme veya değerlendirmede bulunamaz. Örneğin bilirkişi, tarafların hangi derecede kusurlu olduğu veya aslî yahut talî kusur­lu oldukları konusunda bir değerlendirmede bulunamaz; mahkeme kararına dayanak teşkil edebilecek bir Yargıtay kararını yorumlayamaz; suçun unsur­larının bulunup bulunmadığını tartışamaz. Bilirkişinin bu içerikte bir görevi kabul etmemesi, kendisi hakkında herhangi bir yaptırımın uygulanmasına yol açmaz. Tersine, bilirkişi belirtilen içerikte birtakım nitelendirme ve de­ğerlendirmelerde bulunduğu takdirde, uyarma veya listeden geçici yahut kalıcı şekilde çıkartılma yaptırımlarından biriyle karşı karşıya kalacaktır.  Bilirkişinin denetimi ve disiplin sorumluluğu hakkında bkz. yuk. §2. .

Bilirkişilerin heyet hâlinde görev yapması durumunda, bu bilirkişilerin uz­manlık dallarına daha en başta görevlendirilmelerine ilişkin kararda işaret edilmelidir. Aynı şekilde özellikle raporun içeriğinin birden fazla uzmanlık dalını ilgilendirmesi ve bilirkişilerin de buna göre görevlendirilmiş olmaları halinde, söz konusu raporun taraflar ve mahkemece denetime elverişli ol­ması için, bilirkişilerin temel ve alt uzmanlık dalları ile bilirkişi raporundaki yerinin özel olarak belirtilmesi gerekmektedir.

Son olarak bilirkişi raporu kaleme alırken adlî yazı usullerine uygun dav­ranmalıdır. Öğretide Yılmaz, bilirkişinin aşağıdaki sırayı takip etmesini önermektedir. Bkz. Yılmaz, Uygulamada Bilirkişilik, s.26.:

Kendisine yöneltilen soruları doğru şekilde anlamak,

Yöneltilen sorulara ilişkin gerekli araştırma faaliyetini gerçekleştirmek,

Araştırma faaliyeti sonucunda elde edilen hususları rapora aktarmak,

Yazılan hususları, ilk başta dil kuralları açısından düzeltmek,

Yazılan hususları, içerik bakımından kontrol etmek. 

3. Raporun Şekli ve İçeriği

a. Genel Olarak

Bilirkişi raporunda yer alması gereken asgarî hususlara ilk olarak HMK m.279/2 hükmünde genel hatlarıyla işaret edilmektedir. Buna göre bilirkişi raporunda;

Tarafların ad ve soyadları,

Bilirkişinin görevlendirildiği hususlar,

Gözlem ve inceleme konusu yapılan maddi vakıalar, gerekçe ve varı­lan sonuçlar,

Bilirkişiler arasında görüş ayrılığı varsa, bunun sebebi,

Raporun düzenlenme tarihi ve bilirkişi veya bilirkişilerin imzalarının bulunması gerekir.

Azınlıkta kalan bilirkişi, oy ve görüşünü ayrı bir rapor hâlinde de mahke­meye sunabilir. CMK’nın konuya ilişkin düzenlemelerinde bu içerikte bir hükme yer verilmemiştir. Bununla birlikte ceza muhakemesi özelinde de raporun taşıması gereken özellikler konusundaki yaklaşım, hukuk yargısın­dan farklı değildir. Nitekim bkz. Öntan, s.148 vd..

Diğer taraftan Bilirkişilik Yönetmeliği m.56/1 hükmü, bilirkişi raporunda yer alması gereken hususları detaylı şekilde düzenlemiştir:

Dosya numarası, mahkemelerin veya icra dairelerinin gördükleri işlere verilen numaradır. İlk kısmı, başvuru yılını, devamı ise o yılın kaç numaralı işi olduğunu gösterir.

Görevlendirmeyi yapan merci,

Dosya numarası,

Yargılamanın taraflarına ait bilgiler,

Görevlendirme tarihi ve süresi,

İncelemenin konusu,

Kendisinden gözlemlenmesi ve incelenmesi istenen maddi unsurlar,

İnceleme yöntemi,

Bilimsel ve teknik dayanaklar,

Gerekçeli sonuç,

Raporun düzenlenme tarihi,

Bilirkişi gerçek kişi ise adı ve soyadı, unvanı, sicil numarası ve imzası, 225

Bilirkişi tüzel kişi ise ticaret unvanı, kanuni temsilcisinin adı ve soyadı, tüzel kişi adına raporu tanzim eden gerçek kişilerin adı ve soyadı ile sicil numarası ve imzaları.

Belirtmek gerekir ki, bilirkişi raporlarının özel bir şablonu yoktur. Bilirkişi sı­fatıyla görevlendirilen kişinin, “örnek bilirkişi raporu” tabir edilen belgelere ihtiyatla yaklaşması gerekir. Ezcümle, bilirkişinin daha önce kendisi veya bir başkası tarafından benzer bir konuda hazırlanan bilirkişi raporunu, belli bazı hususları değiştirmekle yetinerek “kopyala – yapıştır” yoluyla kullanması, bi­lirkişinin görevini özensiz şekilde yerine getirdiği anlamına gelir. Bu tür bir raporun içeriği ile sonucu arasında bir çelişkinin ortaya çıkması, bilirkişinin bölge kurulu tarafından yaptırıma tâbi tutulması sonucunu doğuracaktır.

Gerek yukarıda belirttiğimiz bu düzenlemeler gerek konuya ilişkin prensip­ler çerçevesinde, bir bilirkişi raporunda yer alması gereken hususları ve bun­ların içeriğini, sırasıyla şu şekilde açıklamamız mümkündür.

b. Kapak Sayfası

Bilirkişi raporunun, bir kapak sayfasıyla başlaması mevzuattan kaynaklı bir zorunluluk değildir, bilirkişilere önerilmektedir. İster bir kapak sayfası hazırlansın ister hazırlanmasın, bir bilirkişi raporunun başında bulunması zorunlu olan hususlar bilirkişinin görevlendirilmesine ilişkin olan kararda da yer aldığı gibi aşağıdaki şekildedir;

Görevlendirmeyi yapan mercii (örneğin, T.C. Ankara 6. Asliye Ceza Mahkemesi; T.C. İzmir 3. Asliye Ticaret Mahkemesi gibi…),

Dosya numarası (örneğin 2020/135 E. (Esas), 2020/86 D.iş (Değişik İş) veya 2020/3657 Soruşturma vb…),

Yargılamanın taraflarına ait bilgiler,

Davanın konusuna veya isnat edilen suçun ne olduğuna ilişkin bilgiler,

Bilirkişinin adı soyadı, unvanı, sicil numarası; tüzel kişiyse, ticaret un­vanı, kanuni temsilcisinin adı ve soyadı, tüzel kişi adına raporu tan­zim eden gerçek kişinin adı ve soyadı ile sicil numarası.

c. İçindekiler

Bu kısımda bilirkişinin, raporun içeriğinde yer alan hususları sırası ile gös­termesi gerekir. İçindekiler kısmının raporda yer alan temel başlıkların tü­münü içermesi gerekir.226

ç. Görev Tanımı

Burada bilirkişi ilk olarak kendisini görevlendiren mercie ve taraflar hakkın­daki bilgilere bir kez daha işaret edecektir. Bunu takiben, hangi konuda, ne yapmak için görevlendirildiğinin açık şekilde gösterilmesi gerekmektedir.

Buna göre bu kısımda incelemenin konusuna ve bilirkişinin gözlemle­mesi ve incelemesi istenen maddi unsurlara yer verilecektir. Bu husus­lar, bilirkişinin görevlendirilmesine ilişkin kararda bilirkişiye yönel­tilen sorular şeklinde somutlaşmaktadır. İşte bilirkişi de bu soruları, kendisine yöneltilen sırayla, tek tek belirtecektir.

Bilirkişi bu hususları henüz baştan belirttiğinde, vakıaların tespitinden veya bunların değerlendirilmesinden sonra ulaştığı sonuçları, kendi­sine yöneltilen sorular ile karşılaştırma ve bu sayede varsa rapordaki eksiklikleri onu henüz teslim etmeden önce tespit ederek bu eksiklik­leri gidermek imkanına sahip olacaktır. 17 Toraman, Bilirkişi İncelemesi, s.595. İsviçre Hukuku bakımından benzer şekilde bkz. Bovey, s.110, 111. .

d. Raporda Ulaşılan Sonuçların Dayandığı Literatür, Veriler ve Diğer Materyaller

Bilirkişi raporunun denetime elverişli kabul edilmesi için, yararlanılan tüm kaynakların ne olduğuna ve bunlara ne şekilde ulaşıldığına işaret edilmiş olması gerekir. Bu, görev sebebiyle incelenen bir taşınır veya bir taşınmaz yahut temin edilen bir kayıt veya belge olabilir. Örneğin; Bu bir belge ise, söz konusu belgenin ne olduğu, nereden temin edil­diği, kendisine teslim edilen dosya kapsamında mı yer aldığı, yoksa kendi talebi üzerine mahkeme tarafından daha sonra mı teslim edildi­ği vb. hususlara işaret edilmelidir. Bunların gösterilmemesi, raporun hükme esas alınmaması veya alınsa dahi verilen kararın üst derece mahkemesi tarafından kaldırılması veya bozulması sonucunu doğu­rabilir.

Örneğin, “…Mahkemece bu hüküm ve tarafların talepleri de gözetilerek vergi iadesine konu belge­ler üzerinde usulüne uygun, denetime elverişli bilirkişi incelemesi yapılmadan sonuca gidilmiştir. Dosya üzerinde uzmanlık alanı belli olmayan bir bilirkişi tarafından uyuşmazlık konusu belgelerin incelenip incelenmediği anlaşılamayan, belgelerin dökümü yapılıp nitelikleri ve miktarları belir­lenmeden, soyut bir bilirkişi incelemesi yapılmış ise de hükme yeterli değildir.” HGK, 5.5.2004, 3-245/265 (İKİD, 2006/541, s.3909 vd.)..

Bilirkişi raporunu düzenlerken incelediği tüm belgeleri (ticari defter, fiş, fa­tura, makbuz, senet vb) yargı denetimine elverişli bir şekilde raporuna yan­sıtmalıdır (Rehber İlke ve Standartlar m.20).

Bilirkişi, raporunu hazırlarken raporun dayanağı olan somut ve özel neden­leri bilimsel verilere uygun olarak göstermek zorundadır. Bilirkişi raporu aynı zamanda görevlendirmeyi yapan merci ile istinaf ve temyiz mahkeme­lerinin denetimine de elverişli olacak şekilde bilgi ve belgeye dayanan gerek­çe ihtiva etmelidir. Örneğin:

Bilirkişi, değerlendirmesinde kullanmak üzere ölçüm yapması gerekti­ğinde, bu ölçümleri bizzat yapmalı, tarafların verdikleri ölçümleri esas alarak değerlendirme yapmamalıdır. Hesaplama yaparken esas aldığı birim fiyatlara ve dayandığı kriterlere raporunda açıklamalı olarak yer vermelidir (Rehber İlke ve Standartlar m.14).

Bilirkişi incelemesi sırasında bilimsel veya teknik kaynak ve görüşlerden yararlanabilir. Bu kaynak ve görüşlerin neler olduğuna işaret edilmesi gere­kir. Toraman, Bilirkişi İncelemesi, s.596.. Nitekim incelemesini sadece maddi mesele ile sınırlı tutması gereken bilirkişinin yeri geldiğinde görüşüne temel oluşturan bilimsel dayanaklara işaret etmesine Rehber İlke ve Standartlar’da da yer verilmiştir. Buna göre:

Bilirkişi, raporunu özellikle mahkemece belirlenen sınırlar dahilinde, tümüyle maddi vakıalara hasretmeli; cevaplaması istenen somut so­ruları tek tek sorulma sırasına göre, bilimsel dayanaklarını da açık ve anlaşılır biçimde göstermek ve eksiksiz olarak cevaplamak suretiyle hazırlamalıdır.

Bilirkişi, raporunu kaleme alırken taraflarca sunulmuş uzman görüşlerin­den (mütalaalardan) (HMK m.293; CMK m.66) yararlanabilir mi? Başka bir söyleyişle, bunlar hakkında açıklamalarda bulunabilir mi?

Bilirkişinin incelemesi sırasında bu görüşlerle de karşı karşıya kalma­sı muhtemeldir. Bilirkişi bu görüşleri, sair taraf iddiaları gibi, sahip olduğu uzmanlık bilgisi çerçevesinde gözetecek; iddia edilen olayın oluş biçimi bakımından değerlendirecektir. Bununla birlikte bilirkişi, mahkemeye sunacağı raporda, kural olarak, bu görüşler hakkında bir değerlendirmede bulunmakla yükümlü değildir. Bilirkişi tarafından yapılması gereken, kendi objektif görüşünü, kendisini görevlendiren mercie aktarmaktan ibarettir.

Bununla birlikte, hukukî dinlenilme ve ispat hakkı kapsamında gerek yargılamanın başında gerek daha önce sunulmuş bir bilirkişi raporu aleyhine sunulan itirazlar çerçevesinde yargılamanın taraflarınca bir uzman görüşü mahkemeye sunulmuş olabilir. Bu uzman görüşü, ko­nuya ilişkin ciddi birtakım özel ve teknik bilgi ve değerlendirmeleri içe­rebilir. Mahkeme tarafından verilecek karar, herhangi bir tereddüt veya şüpheden ari olmalıdır. Bu sebeple mahkeme bilirkişinin sunulan uz­man görüşlerini de özel ve teknik bilgi bakımından değerlendirilmesini isteyebilir. Rehber İlke ve Standartlar arasında belirtildiği gibi:

Bilirkişi, raporunu hazırlarken, görevlendiren mercii tarafından istenmesi halinde, yargılama sırasında dosyaya sunulan uzman görüşlerini de özel ve teknik bilgi yönünden değerlendirmeli ve raporunda tartışmalıdır (Rehber İlke ve Standartlar m.19).

Bilirkişinin, özel veya teknik bilgiye dayanmadan yalnız yargılama sırasında elde edilen delilleri değerlendirerek uyuşmazlık konusu hakkında saptama­lar ve yorum yapması bilirkişilik temel ilkelerine aykırıdır. Ancak, delillerin değerlendirilmesi yasağı, bilirkişinin delillerden hiçbir biçimde yararlana­mayacağı anlamına gelmeyip olgu sorununu çözerken kullanacağı özel veya teknik bilgisinin değerlendirilmesinde delillerden yardımcı ya da denetleyi­ci olarak yararlanabilir (Rehber İlke ve Standartlar m.17).

e. Yapılan Çalışma ve Yöntemin Belirtilmesi

Burada bilirkişinin inceleme yöntem ve usulünü açıklaması gerekmektedir. Örneğin, bilirkişi incelemesinin konusu bir yazı veya imzanın sahte olup ol­madığı ise, yazı veya imzanın incelemesinde veyahut tıbbi bir incelemede, örneğin maluliyetin hesabında hangi yöntemlerin uygulandığı açıklanmalı­dır. Bilirkişi, bu yöntemlerin teknik karşılığını belirtebilir.

Öte yandan yöntemin içeriği ilgililerin anlayabileceği ve denetime el­verişli şekilde aktarılmalıdır.

Bilirkişi ayrıca, incelemeyi belli bir yerde yaptıysa bunun zamanını, taraflar yahut üçüncü kişilerle iletişime geçtiyse bunun biçimini gös­termelidir.  Toraman, Bilirkişi İncelemesi, s.598, 599; Leclerc, no.416, s.322..

f. Analiz; Sıra Numarası Altında Sorular, Yanıtlar ve Bu Yanıtların Gerekçeleri

Burada bilirkişi, kendisine yöneltilen sorulara verdiği yanıtları, tek tek be­lirtecektir. Bu soruların, yöneltildiği sırayla yanıtlanması gerekir. Bu başlık, aslında bir sonraki başlık olan Sonuç ile bir bütün teşkil eder.

Analiz aşaması, bilirkişi incelemesinin konusunu oluşturan maddî vakıalar ile bilirkişinin gözlem ve tespitlerini içerir. Öte yandan, gö­revlendirmenin konusunu oluşturmaktaysa, bu gözlem ve tespitlere ilişkin nitelendirme ve değerlendirmeler bu başlık altında yer alacak­tır. Hemen akabinde, her bir soruya verilen yanıta bir sonuç şeklinde yer verilecektir.

Bilirkişi raporuna esas konunun uzun olması ve özellikle birden çok sorun bulunması durumunda, raporun paragraflara ve ayrı ayrı baş­lıklara bölünmesi bilirkişinin hatalı ve çelişkili açıklamalarını önleye­ceği gibi raporu okuyanların ortaya konulan görüşleri kolaylıkla ve eksiksiz anlamasını sağlar (Rehber İlke ve Standartlar m.23).

Bilirkişi her halükârda sunduğu raporu gerekçelendirmelidir. Aksi takdirde bilirkişi raporu, ne taraflar ve hâkim tarafından anlaşılabilir, ne de onun inandırıcılığından söz edilebilir. Bkz. ve karş. Bettex, s.176; Guyaz, s.142; Toraman, Bilirkişi İncelemesi, s.595 vd.; Öntan, s.149. .

Diğer taraftan, bilirkişinin incelediği konu hakkında farklı bir takım bilimsel veya teknik görüşler bulunmaktaysa, bilirkişi bunlardan bi­rini diğerine neden tercih ettiğini açıklamalıdır. Burada gerek görüşe dayanak yapılan gerek aksi yöndeki kaynaklar belirtilmelidir. Bkz. Toraman, Bilirkişi İncelemesi, s.600 vd.; Bovey, s.112; Guyaz, s.142. . Bilirki­şi, değerlendirmede bulunurken ikilemde kaldıysa, bu durumu, temel etik kurallardan dürüst davranmanın bir gereği olarak görevlendiren mercie bildirmelidir.

Tahrifat, belge üzerinde değişiklik yapılması anlamına gelir.

g. Sonuç

Bilirkişinin ulaştığı sonuç, bir önceki başlık olan Analiz ile bir bütün teşkil eder. Özellikle, bilirkişi incelemesinin konusu veya bilirkişiye yöneltilen so­rular birden fazla ise, bunların her birine kural olarak farklı başlık ve parag­raflar altında yer verilmeli; gerekiyorsa her biri için ulaşılan sonuç da mut­laka ayrı ayrı gösterilmelidir23

23 Bu konuda bkz. ve karş. Yılmaz, Uygulamada Bilirkişilik, s.27 vd.; Guyaz, s.142; Toraman, Bilirkişi İncelemesi, s.595 vd.. Bilirkişiliğe İlişkin Rehber İlke ve Standartlar da konuya ilişkin iki önemli düzenleme içermektedir:

Bilirkişi, raporunda kesinlikle takdiri değerlendirmelerde bulunma­230

malı, somut olayı tüm açıklığı ile raporunda anlattıktan sonra olayın yorumunu ve takdirini hâkime bırakmalıdır (Rehber İlke ve Standart­lar m.15).

Bilirkişi, hazırlayacağı raporda özel ve teknik bilgisini kullanarak ulaş­tığı sonuçların gerekçesini de açıklamakla yükümlüdür. Gerekçe bilir­kişinin keyfi ve özensiz açıklamalarda bulunma ihtimalini büyük öl­çüde önleyeceği gibi raporun yargı mercileri ve taraflarca her aşamada denetlenmesini kolaylaştırır. Açıklanan bilirkişi görüşünün gerekçeli kabul edilebilmesi için ilke olarak “neden veya niçin” gibi soruları sor­durmaması gerekir (Rehber İlke ve Standartlar m.31)

Bilirkişi değerlendirmede bulunurken tereddüt yaşadıysa, ikilemde kaldıysa, bu durumu kendisini görevlendiren mercie bildirmelidir. Aksi durum dürüst davran­ma ödevinin ihlali olur.

ğ. İmza

Bilirkişilerin imzası: Bilirkişi, raporu düzenlediği tarihte imza eder. Öte yan­dan bilirkişi raporu birden fazla sayfadan oluşuyorsa tüm sayfaların imza­lanmalı yahut ayırt edici şekilde paraf edilmelidir.

Elektronik ortamda teslim edilen raporlarda bilirkişi raporu e-imza veya mobil imza vasıtasıyla imza edilecektir.

h. Karşı Oy ve Gerekçesi

Bilirkişi incelemesi amacıyla birden fazla bilirkişi görevlendirilmişse, bu bilir­kişilerin inceleme konusu vakıaları tespit ettikten sonra farklı sonuçlara ulaş­maları da pekâlâ mümkündür. Diğer bilirkişilerden farklı sonuca ulaşan bi­lirkişinin bu azınlık görüşü, raporun sonunda ayrıca belirtilir ve imza edilir.

Öte yandan, azınlıkta kalan bilirkişinin oy ve görüşünü ayrı bir rapor 231

hâlinde mahkemeye sunması mümkündür (HMK m.279/2, son cüm­le). Karşı görüşü şerh düşmek veya ayrı bir rapor ile sunmak konusun­daki takdir yetkisi, görevlendiren mercie değil, tamamen bilirkişiye aittir.

ı. İlgili Belgeler

İncelemeye esas, maddi unsurları belgeleyen ve sonuçların açıklanmasına yardımcı olan, incelemeye esas maddi unsurları belgeleyen ve sonuçların açıklanmasına yardımcı olan şema, harita, kroki, fotoğraf, tablo ile diğer ka­yıt ve belgelerin de eklenmesi gerekir (BilY m.56/5).

4. Bilirkişilerin “Heyet Halinde” Görev Yapmaları Durumunda Dikkat Edilmesi Gereken Bazı Hususlar

Taşıdığı önem gereği, heyet halinde çalışmak üzere görevlendirilen bilirkişi­ler üzerinde özel olarak durmak gerekir. Zira uygulamada mahkemeler aynı ara kararı ile birden fazla bilirkişiyi, bazen aynı uzmanlık alanına ilişkin özel ve teknik bilgi ihtiyacını gidermek için bazen de farklı uzmanlık alanlarına ilişkin özel ve teknik bilgi ihtiyacını gidermek için heyet halinde çalışmak üzere birlikte atayabilmektedirler.

Mahkemenin farklı uzmanlık alanlarına ilişkin özel ve teknik bilgi eksikli­ğini gidermek için heyet halinde çalışmak üzere birden fazla bilirkişi gö­revlendirmesi, onun gerçek bir heyet oluşturmak istediği anlamına gelmez. Burada usul ekonomisi ilkesi gereği her ne kadar bilirkişiler birlikte tek bir rapor hazırlamakta iseler de, her bir bilirkişinin uzmanlık alanı farklı oldu­ğundan, her bir bilirkişinin sorumluluğu kendi uzmanlık alanı ile sınırlıdır. Bu nedenle bu ihtimalde azınlık görüşü (muhalefet şerhi) yazılmasına ihti­yaç yoktur. Esasen bu ihtimalde atanacak bilirkişi sayısı bakımından tek sayı ilkesi de geçerli değildir.

Mahkemenin aynı uzmanlık alanına ilişkin özel ve teknik bilgi eksikliğini gidermek için birden fazla bilirkişi görevlendirmesi halinde, burada gerçek anlamda bir bilirkişi heyeti söz konusu olur. Bu halde çoğunluğun görüşüne katılmayan bilirkişi azınlık görüşü (muhalefet şerhi) yazmalıdır. Aksi hal­de (fikren katılmamış olsa bile) diğer bilirkişilerle birlikte doğacak olası bir hukuki, cezai veya disiplin sorumluluğunun muhatabı olur. Bu halde heyet halinde çalışmak üzere birden fazla bilirkişi görevlendirilecekse, görevlendi­rilecek bilirkişi sayısı bakımından tek sayı ilkesine riayet edilmelidir.

Bu konuda Rehber İlke ve Standartlar m.32 hükmünün bilirkişiler tarafın­dan ayrıca dikkate alınması gerekmektedir:

Bilirkişilerin kurul halinde görevlendirilmeleri halinde, bir araya gele­rek toplantılar yapmak suretiyle müzakerelerde bulunmaları ve bilir­kişi raporunu birlikte hazırlamalarının kurul halinde görevlendirme­nin bir gereği olduğu göz ardı edilmemelidir. Kurul halinde bilirkişi görevlendirmelerinde muhalefette kalan bilirkişi aralarında yaptıkları müzakere sonrasında bilirkişi raporuna karşı oyunu belirten imzayı attıktan sonra ayrı bir rapor verebilir.

Bilirkişi raporunu teslim ederken, kendisine incelemesi için emanet edilen şeyleri de iade etmelidir.

5. Bilirkişinin Görev Süresi

Bilirkişiyi görevlendiren mercii, bilirkişi görüşünün bir rapor şeklinde su­nulması gereken hâllerde bilirkişiye bir süre verir. Bu süre, incelemenin ko­nusu ve kapsamı çerçevesinde bilirkişiyi görevlendiren hâkim veya Cumhu­riyet savcısı tarafından tayin edilir.

Hukuk yargısı bakımından, bu süre üç ayı geçemez. Bununla birlikte bilir­kişinin talebi üzerine, kendisini görevlendiren mahkeme gerekçesini göste­rerek, süreyi üç ayı geçmemek üzere uzatabilir. Bu hüküm, yazılı yargılama usulüne tâbi davalar bakımından uygulanır. Buna karşılık basit yargılama usulüne tabi dava ve işlerde bu süreler iki ay olarak uygulanmaktadır (HMK m.274/1).

Ceza muhakemesi bakımından da bu süre üç ayı geçemez (CMK m.66/1).

Buna göre, bilirkişiyi görevlendiren mercii, bilirkişiye üç aydan daha kısa bir süre verebilir. Bununla birlikte bilirkişi, inceleme konusunun kapsam ve içeriğine de işaret ederek, kendisini görevlendiren merciden (üç aydan fazla olmamak üzere) daha uzun bir süre verilmesini isteyebilir.

Rapor, süresinde teslim edilmediği takdirde, bilirkişiyi görevlendiren merci­in elinde iki imkân bulunmaktadır:

Birinci olarak, bilirkişi görevden alınabilir, yerine bir başka kişi bilirki­şi olarak görevlendirilebilir. Bu durumda mahkeme, görevden alınmış olan bilirkişiden, görevden alındığı ana kadar yapmış olduğu işlem­ler hakkında açıklama yapmasını talep eder ve ayrıca bilirkişinin dizi pusulasına bağlı bir biçimde görevi sebebiyle incelenmek üzere ken­disine teslim edilmiş bulunan dosya ve eklerini mahkemeye hemen 233

tevdi etmesini ister. Ayrıca hukuki ve cezai sorumluluğuna ilişkin hü­kümler saklı kalmak kaydıyla, bilirkişiye ücret ve masraf adı altında hiçbir ödeme yapılmamasına karar verilebilir ve gerekçesi gösterilerek gerekli yaptırımların uygulanması bilirkişilik bölge kurulundan talep edilebilir (HMK m.274/2; CMK m.66/2).

Buna alternatif olarak ise, bilirkişi, kendisine verilen asıl veya ek süre dolmasına rağmen mazeretsiz olarak raporunu sunmadığı takdirde, raporunu verinceye kadar kendisine yeni bir bilirkişilik görevi verile­mez (Bkz. BilY m.53/3). Görevlendirmeyi yapan merci bu durumu tes­pit ettiğinde derhal bölge kuruluna bildirimde bulunur. Bu faraziyede bilirkişi elindeki görevle ilgili raporu ilgili mercie teslim edene kadar, hiçbir mahkeme veya Cumhuriyet savcılığı tarafından görevlendiri­lemeyecektir. Bir önceki ihtimal bakımından olduğu gibi bilirkişinin tâbi olduğu bölge kurulu, bilirkişi hakkında bu sebeple bir disiplin yaptırımına karar verebilir.

B. BİLİRKİŞİ RAPORUNUN TESLİM EDİLMESİ VE DEĞERLENDİRİLMESİ

Bu başlık altında bilirkişi raporunun mahkemeye nasıl teslim edileceği ve taraflara iletileceği, bunun yanı sıra tarafların bu rapora karşı ne şekilde be­yanda veya itirazda bulunabilecekleri ve nihayet bu raporun mahkeme veya Cumhuriyet savcısı tarafından nasıl değerlendirileceği üzerinde durulmak­tadır.

I. Bilirkişi Raporunun Teslimi ve Taraflara Tebliği

1. Genel Olarak

Bilirkişi raporu tamamlandığında görevi tevdii eden mercie gecikmeksizin teslim edilmelidir. HMK m.280 hükmü raporun mahkemeye, CMK m.67/1 hükmü ise ilgili mercie (Cumhuriyet savcılığına, hâkime veya mahkemeye) teslim edileceğini öngörmektedir. Özellikle burada mahkemeden anlaşılma­sı gereken, yazı işleri müdürlüğüdür. Kuru, C. III, s.2742..

Bilirkişi incelemesi için görevlendirildiği sırada veya görevi sırasında ken­disine teslim edilmiş olan tüm kayıt ve belgeleri, mühür altındaki şeyleri, teslim edildiği sırada olduğu gibi, aynı şekilde, bir dizi pusulasına bağlı ola­rak iade etmek zorundadır. Bilirkişi bunları kendisini görevlendiren mercie bizzat teslim edebileceği gibi, bir başka merci aracılığıyla da gönderebilir.

Ne olursa olsun burada raporun ve raporla birlikte daha önceden bilirkişiye teslim edilmiş olan tüm kayıt ve belgelerin görevli mercie teslim edildiği bir tutanağa bağlanmalıdır (bkz. ve karş. HMK m.280; CMK m.67/1). Bir diğer söyleyişle, bilirkişi inceleme konusu belgeleri nasıl ki imza karşılığı teslim al­maktadır; o da bu belgeleri yazı işleri görevlisinin imzası karşılığında teslim edecektir. İlgili yazı işleri memuru raporu ve ek belgeleri imza karşılığı kabul­den imtina edemez. Bilirkişi böyle bir durumda söz konusu belgeleri teslim etmek zorunda olmayıp, durumu yazı işleri memurunun görev yaptığı mah­kemenin hâkimine veya Cumhuriyet savcısına yazılı şekilde bildirebilir.

2. Bilirkişi Raporunun Taraflara Tebliği

Hukukî dinlenilme hakkının gerçekleştirilebilmesi açısından, tarafların bi­lirkişi raporunu tartışma imkânına sahip olmaları, bu raporun vakit geçir­meksizin onlara tebliğ edilmesine bağlıdır.

Hukuk yargısında: HMK m.280 hükmü, bilirkişi raporunun, duruş­ma gününden önce taraflara tebliğ edileceğini öngörmektedir. Bunun sebebi ise, tarafların duruşmada rapora ilişkin görüşlerini sunmaları, yargılamanın gereksiz yere uzamasının önüne geçmektir.  Toraman, Bilirkişi İncelemesi, s.603. .

Nitekim bilirkişinin de kendisine verilen süreye riayet etmesi gerekir.

Bilirkişi raporunun taraflara mahkeme kanalıyla ulaştırılması ge­rekir. Bir diğer söyleyişle bilirkişi raporunu taraflara elden teslim edemez.

Öte yandan bilirkişi, raporunu teslim ettikten sonra, artık bunun üzerinde bir değişiklikte bulunamaz. Bkz. Umar, s.782. . Ancak bilirkişi raporda ek­sik veya hatalı bir hususa yer verdiği düşüncesindeyse bilirkişilik etiği (dürüstlük) gereği hâkimi durumdan haberdar etmelidir. Toraman, Bilirkişi İncelemesi, s.604. .

Ceza muhakemesinde: CMK m.67/4 hükmü uyarınca, bilirkişi tarafın­dan düzenlenen rapor örnekleri, duruşma sırasında Cumhuriyet sav­cısına, katılana, vekiline, şüpheliye veya sanığa, müdafiine veya kanu­ni temsilciye doğrudan verilebileceği gibi; kendilerine iadeli taahhütlü mektupla da gönderilebilir. Açıklamalar için bkz. Öntan, s.152.. 235

II. Bilirkişinin Dinlenilmesi ve Soru Yöneltilmesi

Bilirkişi görüşünün taraflarca, karşılıklı olarak tartışılması bakımından söz konusu olan ilk imkân, bilirkişiye doğrudan soru yöneltilmesidir. Mesele hukuk ve ceza yargısı bakımından ayrı ayrı ele alınmalıdır:

Hukuk yargısında: Bilirkişinin dinlenilmesi ve soru yöneltilmesi, kendisini üç farklı şekilde gösterebilir:

Birinci olarak, HMK m.279/2, uyarınca, görüşün sözlü olarak sunul­masına karar verilmişse, taraflar, bilirkişinin açıklamaları ertesinde, HMK m.152 hükmü çerçevesinde, bilirkişiye soru yöneltebilirler. Ve­killerin bilirkişiye doğrudan soru yöneltmesi mümkünken, taraflar, soruyu hâkim kanalıyla yöneltirler.

İkinci olarak, yazılı raporun mahkemeye sunulması ve taraflara teb­liğini takiben, HMK m.281 hükmü uyarınca, taraflar, bilirkişinin be­lirsizlik gösteren hususlar hakkında açıklama yapmasını istedikleri takdirde, hâkim, bilirkişiyi duruşmaya davet edebilir.

Üçüncü olarak, yine m.281/2 hükmü gereğince hâkim de tayin edeceği duruşmada bilirkişinin sözlü açıklamalarda bulunmasını isteyebilir.

Bu ihtimaller dahilinde bilirkişi dinlenildikten veya kendisine yöneltilen so­ruları yanıtladıktan sonra, açıklamaları tutanağa geçirilir ve tutanak bilirkişi tarafından da imza edilir.

Son olarak HMK m.279/2 hükmü uyarınca, bir bilirkişi kurulunun görev­lendirilmiş olması durumunda, bilirkişilerin bilgilerine başvurulan hususu hemen aralarında müzakere etmelerine imkân tanınır ve müzakere sonu­cunda açıklanan oy ve görüş, tutanakla tespit edilip, tutanak, bilirkişilere imza ettirilir.

Ceza muhakemesinde: CMK m.68/1 hükmü uyarınca, mahkeme, her zaman bilirkişinin duruşmada dinlenilmesine karar verebileceği gibi, ilgililerden birinin istemesi hâlinde de açıklamalarda bulunmak üzere bilirkişi duruşmaya çağrılabilir.

CMK m.68/2hükmü uyarınca ise bilirkişiler, açıklamalarını tamam­ladıktan sonra, mahkeme başkanı veya hâkim çekilmelerine izin vermedikçe duruşma salonunda kalırlar; ancak salona teker teker alınıp birbirinden ayrı olarak dinlenmeleri zorunlu değildir.

Bunun dışında bilirkişi raporunun duruşmada anlatılması gerekir (Ba­kınız: CMK m.209)  Bkz. Öntan, s.161 (Özellikle dn. 667).. Diğer yandan tıbbi muayene ve doktor raporları­nın okunmasından sonra gerekli görülürse, raporda imzası bulunan­ların açıklamada bulunmak üzere duruşmaya çağrılması mümkündür (Bakınız: CMK m.214).

Bilirkişi, raporuna itiraz edildiği takdirde, alınganlık göstermemelidir.

Ceza muhakemesinin ilgililerinden birinin de bilirkişinin dinlenilme­sini talep etmesi mümkündür. Buna göre sanık, bilirkişinin davetini istediğinde, bunun ilişkin olduğu olayları göstermek suretiyle bu hu­sustaki dilekçesini duruşma gününden en az beş gün önce mahkeme başkanına veya hâkime verecektir (Bakınız: CMK m.177/1) Açıklamalar için bkz. Öntan, s.154, 155. .

Bilirkişiye soru yöneltilmesi konusundaki yaklaşım, hukuk yargısın­dakiyle aynıdır. CMK m.201/1 hükmü uyarınca Cumhuriyet savcısı, müdafi ve vekil, bilirkişiye doğrudan soru yöneltebilir. Buna karşılık sanık ve katılan mahkeme başkanı veya hâkim kanalıyla soru yönel­tebilecektir. Açıklamalar için bkz.Öntan, s.157 vd. .

Bilirkişi raporuna itiraz sözlü veya yazılı şekilde yapılabilir.

III. Bilirkişi Raporuna İtiraz ve Sonuçları

1. Genel Olarak

Bilirkişi raporu tarafların beklentilerini karşılamayabilir; rapor birtakım ek­siklikleri barındırabilir. Böyle bir durumda bilirkişi raporuna karşı itiraz yo­luna başvurulabilecektir.

Bilirkişi kural olarak, raporuna taraflarca yapılan itirazlarda dile getirilen hususları kişisel olarak algılamamalı, alınganlık göstermemelidir. Rapor aleyhine olan tarafın, itiraz edeceği noktalardan biri, bilirkişinin uzmanlık bilgisi olacaktır. Taraflardan biri rapora itiraz ettiğinde, bilirkişinin o konuda uzman olmadığını, raporun bu sebeple gerçeğe aykırı olduğunu ileri sürebi­lir. Bilirkişi olarak bu durumun olgunlukla karşılanması gerekir.

Bilirkişinin bağımsızlığı veya tarafsızlığına ilişkin bir şüphe varsa, kural olarak bi­lirkişi raporuna itiraz değil, bilirkişinin reddi yoluna gidilir.

Bilirkişinin sunduğu oy ve görüşe itiraz edilebilmesi hukukî dinlenilme hak­kının bir gereğidir. İsviçre Hukuku bakımından aynı yönde Bettex, s.178.. 237

Kanun koyucu, bilirkişi raporuna nasıl itiraz edileceği konusunda özel bir şeklî husus öngörmemiştir. HMK m.281/1 hükmü çerçevesinde, bilirkişi raporuna sözlü veya yazılı şekilde itiraz edilebilir. Ceza muhakemesi bakı­mından da CMK m.67/5 hükmü bu konuda özel bir şekil öngörmemiştir. Sonuç olarak itirazlar sözlü olarak dile getirilmişse, bu hususlar da tutanağa geçirilecektir.

Burada öncelikle ifade etmek gerekir ki itiraz sebepleri, bilirkişi raporunun kendisinden kaynaklanmalıdır. Bilirkişinin şahsına ilişkin hususlar, onun görevlendirildiği konuda uzmanlık bilgisine sahip bulunmadığı dışında, ra­pora itiraz kapsamında değerlendirilemez. Çünkü, bilirkişinin bağımsızlığı yahut tarafsızlığına ilişkin bir şüphe varsa, burada başvurulması gereken yol bilirkişinin reddidir. Karş. Yılmaz, Şerh, s.826. .

2. İtiraz Sebepleri

İtiraz sebeplerinin bir kısmı bilirkişi incelemesinin usulüne ilişkin olmakla birlikte, bir kısmı ise, bilirkişi raporunun içeriğine, yani esasa ilişkindir. El­bette burada sayacağımız itiraz sebepleri sınırlı sayıda değildir:

Usule ilişkin sebepler, raporun biçimsel olarak taşıması gereken özel­likleri taşımaması, ancak daha önemlisi inceleme sürecinin, yargılama kurallarına aykırılıklar barındırmasıdır.

Listede kayıtlı bilirkişi mevcutken mahkemenin liste dışından bir bilirkişi tayin etmesi; bilirkişinin inceleme yaptığı yere tarafların davet edilmemiş olması ilk etapta örnek olarak gösterilebilir.

Öte yandan, bilirkişinin sadece taraflardan birinin bilgisine başvur­ması, fakat diğer tarafın bundan haberdar edilmemesi, ilk etapta bilirkişinin tarafsızlığından şüphe yaratacağı için, bilirkişinin red­dine imkân tanıyabilir (Bakınız: m.279/2). Ancak, burada, ilgili ta­rafın hukukî dinlenilme hakkının ihlal edilmesi, bir ret sebebinden bağımsız olarak, aynı zamanda kamu düzenine ilişkin de bir hu­sustur. Ortada, kamu düzenini ihlâl eden bir durumun olması, ra­porun mutlak surette hükme esas alınmamasını gerektirmektedir. Öyle ki, bu durumu taraflar ileri sürmese dahi, mahkeme kendili­ğinden dikkate almak ve bu raporu hükme esas almamak zorun­dadır.  Fransız Hukuku bakımından bkz. Redon, no.586, s.73.. 238

Aynı şekilde bilirkişilerin heyet hâlinde görev yapmaları faraziye­sinde, incelemenin heyetteki bilirkişilerden sadece biri tarafından yapılması ve raporun sadece bu bilirkişi tarafından kaleme alınma­sı, diğer bilirkişilerin rapora sadece imza atmakla yetinmiş olmala­rı, usule ilişkin bir itiraz sebebi olarak kabul edilebilir.

Esasa ilişkin itiraz sebepleri ise, raporun içeriğine yöneliktir. Burada iki husus ön plana çıkmaktadır:

Bunlardan birincisi, bilirkişi raporunun, özel ve teknik bilgi bakı­mından hatalar ve eksiklikler barındırmasıdır. Nitekim, HMK’nun 281. maddesinin birinci fıkrasında, tarafların, raporuda eksik gör­dükleri hususlarda itiraz edebilecekleri ve belirsizlik gösteren hu­suslarda açıklama isteyebilecekleri düzenlenmiştir.

İkincisi ise, raporun özensiz hazırlanmasıdır. Bilirkişinin, raporunu özensiz hazırlaması, kendisini, raporun biçiminde, onun içeriğinde ve hatta kullanılan sözcüklerde gösterebilir.   Nitekim İsviçre kanun koyucusu, İsviçre FMUK’nun 185. maddesinde, konuya ilişkin ola­rak, özensizlik, belirsizlik ve yetersiz gerekçelendirme ifadelerine yer vermektedir..

Hukuk yargısında bilirkişi raporuna itiraz süresi raporun tebliği tarihinden itiba­ren iki haftadır.

3. İtiraz Süresi

Hukuk yargısında, HMK m.281/1 hükmü uyarınca, taraflar, bilirkişi rapo­runun kendilerine tebliği tarihinden itibaren iki hafta içinde, raporda eksik gördükleri hususların, bilirkişiye tamamlattırılmasını; belirsizlik gösteren hususlar hakkında ise bilirkişinin açıklama yapmasının sağlanmasını veya yeni bilirkişi atanmasını mahkemeden talep edebilirler. Bilirkişi raporuna karşı talebin bu süre içinde hazırlanmasının çok zor veya imkânsız olma­sı ya da özel yahut teknik bir çalışmayı gerektirmesi hâlinde yine bu süre içinde mahkemeye başvuran tarafa, sürenin bitiminden itibaren işlemeye başlamak, bir defaya mahsus olmak ve iki haftayı geçmemek üzere ek süre verilebilir.

Bu süre muhatabı olan taraflar için kesin ve hak düşürücü niteliktedir. Bir diğer söyleyişle taraflar bu süre zarfında rapora itiraz etmedikleri takdirde, itirazda bulunma haklarını kaybederler.

Ancak bir tarafın bu rapora itiraz etmemiş olması, bu raporun doğru­dan aleyhine sonuç doğuracağı anlamına gelmemektedir. Bilirkişi ra­poru, diğer delillerle birlikte serbestçe değerlendirilir. Rapora itirazda bulunulmaması, mahkemenin bu raporu artık değerlendiremeyeceği veya hükmüne esas alması gerektiği anlamına kesinlikle gelmemekte­dir,  Bkz. Toraman, Bilirkişi İncelemesi, s.613 vd.. Medeni usul hukukunda usuli kazanılmış hak adı altında bir mü­essese yoktur. Mahkemeler uygulamasında zaman zaman karşılaşılan bu içerikteki uygulamalar, delillerin serbestçe değerlendirileceğine ilişkin ilke ve düzenlemelere açıkça aykırıdır.

Ceza muhakemesi bakımından ise, itiraz bakımından açık bir süre öngörül­müş değildir. Konuya ilişkin CMK m.67/5 hükmü uyarınca, bilirkişi incele­mesi tamamlandığında, yeni bilirkişi incelemesi yapılması veya itirazların bildirilmesi için istemde bulunabilmelerini sağlamak üzere Cumhuriyet sav­cısına, katılana, vekiline, şüpheliye veya sanığa, müdafii veya kanuni temsil­ciye süre verilecektir.

Bir diğer söyleyişle ceza muhakemesinde itiraz süresi, bilirkişiyi gö­revlendiren mahkeme, hâkim veya Cumhuriyet savcısı tarafından tak­dir edilir.

İlgililerin rapora ilişkin itirazlarının reddi halinde, üç gün içinde ge­rekçeli bir karar verilmesi gerekmektedir.

4. Bilirkişi Raporunun Hüküm Vermeye ve Denetime Elverişli Olmaması

a. Aynı Bilirkişiden Ek Rapor Alınması

Bilirkişiden ek rapor alınması, aynı bilirkişiden, sunduğu görüşte mevcut eksiklikleri tamamlaması veya sunduğu görüş üzerine yöneltilen, yeni bazı soruları yanıtlaması anlamına gelir. Bilirkişiden ek görüş veya rapor alınma­sı esasen şu durumlarda ortaya çıkmaktadır:

Bilirkişiden ek görüş veya rapor alınması, kural olarak ya tarafların itirazı ya görevlendiren merciin raporda bazı eksiklikler veya belirsiz­likler bulması durumunda söz konusu olur.

Raporun geneli bakımından, onun tamamen göz ardı edilmesini ge­rektiren bir sorun yoktur. Ancak, raporda mevcut bazı açık hatala­rın tespiti hâlinde bu yola başvurmak gerekir.

Öte yandan hâkim gerekli gördüğü takdirde, her zaman yeniden bilirkişi incelemesine başvurabileceği gibi, ek açıklamalarda bu­lunması amacıyla bilirkişiyi görevlendirebilir (bkz. ve karş. HMK m.281/2; CMK m.67/5).

Bilirkişinin kendisine yöneltilen soruları eksik veya hatalı cevaplaması hâlinde ek rapor alınması, onun performansının değerlendirilmesine olumsuz şekilde yansıyacaktır.

Ancak aynı bilirkişiden ek rapor alınması, bir sonraki alt başlıkta ele aldığı­mız yeniden bilirkişi incelemesine başvurulmasından ayrı bir konudur.

İkisi arasındaki temel fark açıktır. Ek rapor istenmesindeki yegâne amaç, bilirkişi raporundaki bazı eksikliklerin tamamlanması veya be­lirsiz birtakım hususların, örneğin teknik birtakım açıklamaların açığa kavuşturulmasından ibarettir.  Bkz. Toraman, Bilirkişi İncelemesi, s.617 vd.; Bettex, s.181..

Ek açıklama veya rapor, hâlihazırda görevlendirilmiş bilirkişi tarafın­dan sunulur. Yani, bir başka bilirkişiden ek açıklama alınması, ek rapor değil, ikinci kez bilirkişi incelemesine başvurulması anlamına gelir.

Ek rapor sunmakla görevlendirilen bilirkişinin dikkat etmesi gereken husus; ek raporun alınma gerekçesi çerçevesinde soruna çözüm üretecek mahiyette ve tekrar ek rapor alınmasına mahal verilmeyecek nitelikte rapor düzenle­mektir (Rehber İlke ve Standartlar m.30).

Bilirkişiden ek rapor alınmasına, kural olarak, rapordaki bazı eksikliklerin tamam­lanması veya belirsiz bazı hususların açıklığa kavuşturulması amacıyla başvurulur.

Tamamlayıcı yahut belirsizliği giderici türdeki açıklamaların yazılı şekilde sunulması şart değildir. Bilirkişiyi görevlendiren mercii, bu ek açıklamaları, sözlü olarak da (örneğin bilirkişiyi duruşmaya davet etmek suretiyle) alabilir.

b. Yeni Bilirkişi İncelemesine Başvurulması

Bilirkişi raporundaki eksiklikler, ek rapor veya açıklamayla giderilemeye­cekse, rapor hükme esas almaya tamamen elverişsizse, bilirkişiyi görevlen­diren mercii yeniden bilirkişi incelemesine başvurabilir.

Bu konuda HMK m.281/3, mahkemenin gerçeğin ortaya çıkması için gerekli gördüğü takdirde, yeni görevlendireceği bilirkişi aracılığıyla tekrar inceleme yaptırabileceğini düzenlemektedir. CMK m.67/5 hükmü ise, konuyu daha üstü kapalı şekilde, ilgililerin yeni bilirkişi incelemesi yapılmasını talep ede­bilecekleri şeklinde ele almıştır. 241

Bilirkişiyi görevlendiren merciin yeni bir bilirkişi incelemesine başvurabilmesi için, ilgililerin rapora itiraz etmiş olmaları şart değildir.

Gerek hukuk gerek ceza yargısı bakımından, özellikle şu hâllerde, yeni bi­lirkişi incelemesine başvurulabilir. Bunun için, ilgililerin rapora itiraz etmiş olup olmadıkları tek başına önemli olmayıp, takdir yetkisi, bilirkişiyi görev­lendiren mercidedir  Bkz. Toraman, Bilirkişi İncelemesi, s.619 vd. .

Mevcut rapordaki eksikliklerin, ek rapor veya görüş almakla giderileme­yecek olması: Açık, görünür, basit hatalarda, yeniden bilirkişi incelemesine başvurmaya gerek yoktur.  Aynı yönde Bettex, s.186. .

Raporun özel ve teknik bilgi bakımından yetersiz olması: Böyle bir durum varken, bilirkişiyi görevlendiren merci, kendisi o konunun uzmanıymış gibi bu eksikliği tamamlayamaz. Bu, ilgililerin ispat hakkını da ihlal eder.  Bkz. Umar, s.785; Toraman, Bilirkişi İncelemesi, s.620 vd.; Bettex, s.189. .

Bilirkişi raporunun hâkimde, yeter derece bir kanaati uyandırmaması: Bu­rada kastedilen, tüm deliller bakımından söz konusu olduğu gibi, bilirkişi raporunun ikna edici nitelikten yoksun olmasıdır.

Asıl rapor ile ek rapor arasında veya alınan iki farklı bilirkişi raporu arasın­da bir çelişkinin varlığı veya doğrudan farklı sonuçlara ulaşılması: Böyle bir durumda, bu ikisi arasındaki çelişki giderilmelidir.  “…aynı bilirkişinin kök raporu ile ek raporunda farklı sonuçlara ulaşacak şekilde görüş bildirmesi ve mahkemece bu çelişki gözetilerek yeniden bilirkişi incelemesi yaptırılması gerekirken bilirkişi ek raporunun hükme esas alınması doğru görülmemiştir.” 19. HD, 29.4.2010, 7517/5246 (Prof. Dr. Bâki Kuru Arşivi). Ayrıca bkz. 15. HD, 15.12.2011, 1669/7567 (LegalBank)..

Çelişkinin giderilmesi amacıyla yeniden bilirkişi incelemesine başvu­rulması, uygulamada sıklıkla karşılaşılan bir husustur. Böyle bir du­rumda bilirkişinin yapması gereken, önceki raporları değerlendirmek, o raporların doğru veya yanlış olduğu hakkında bir görüş sunmak değildir. Bilirkişi, bu ihtimalde de yeniden bir rapor kaleme alacaktır. Bununla birlikte, eşyanın tabiatı gereği, önünde birbiri ile çelişen iki rapor bulunmaktadır. Bilirkişi, önceki raporlarda dile getirilen husus­ların bir kısmına katılabilir, bir kısmına katılmayabilir. Buna karşılık bilirkişinin, önceki raporlarda ulaşılan sonuçlara hangi sebeple katıl­madığını ifade etmesinde bir sorun yoktur. Nitekim Rehber İlke ve Standartlar m.29 hükmü, bu ihtimali dikkate almaktadır. Buna göre:

Bilirkişi, dosyada daha önce alınan bilirkişi raporları arasındaki çe­lişkinin giderilmesi için yeniden rapor düzenlemek üzere görev­lendirilmiş olabilir. Bu durumlarda, birbiriyle çelişen raporlardaki tespit ve değerlendirmelerden hangilerine katıldığını veya farklı bir görüş ve değerlendirme sunacak ise bunun nedenlerini tartışıp gerekçelendirerek raporunu düzenlemelidir.

Raporda hiçbir şekilde oy çokluğunun sağlanamaması   “…Bilirkişilerden bir tanesi diğer bilirkişi tarafından düzenlenen raporda yazılan görüşlere itibar etmeyerek ayrı rapor düzenlemiş; bir diğeri de iki rapor arasındaki farklılığa nazaran dört kalem ala­cak hakkında diğer rapordaki görüşe iştirak ettiğini bildirmiştir. Raporlarda bütün alacak kalemleri hakkında ittifak bulunmadığından, taraflar bu rapora da itiraz etmişlerdir. Bu durumda mahkemece yeniden oluşturulacak uzman bilirkişi kurulundan… yeni bir rapor alınarak varılacak uygun so­nuca göre bir karar oluşturulmalıdır.” 19. HD, 21.6.2007, 2158/6480 (Uyar, Talih, İcra ve İflâs Kanunu Şerhi, C. X, Ankara: Feryal, s.16454). Ayrıca bkz. Bettex, s.189. .

Raporun gerekçesiz ve belirsiz olması.

IV. Bilirkişi Raporunun Hükme Esas Alınması

Bilirkişiyi görevlendiren merci, bilirkişi raporunu diğer delillerle birlikte serbestçe değerlendirir (HMK m.282). Yani, bilirkişiyi görevlendiren merci, bilirkişinin oy ve görüşü ile bağlı değildir. Nitekim, delillerin serbestçe de­ğerlendirilmesi ilkesinin söz konusu olduğu hâller bakımından hâkim delil­leri, bir arada, serbestçe değerlendirir ve hükmünü kurar.

Buna karşılık, ispat araç ve yöntemleri tutarlılık arz ederse, bunlar keyfi ola­rak reddedilemez. Bu noktalar, bilirkişi incelemesi bakımından aynen geçer­lidir. Toraman, Bilirkişi İncelemesi, s.633 vd. . Ancak bu durum, bilirkişiyi görevlendiren merciin, bilirkişinin oy ve görüşünü kayıtsız şartsız kabul edeceği anlamına gelmemektedir. Bkz. Leclerc, no.200, s.162 vd. Ayrıca bkz. Bettex, s.116; Bovey, s.110. Redon, no. 602, s.75..

Bilirkişi görüşünün serbestçe değerlendirilmesinden anlaşılması gereken şey, tek başına bilirkişinin sunduğu teknik bilginin değerlendirilmesi değil­dir. Bununla kastedilen, bilirkişiyi görevlendiren merciin, bilirkişinin teknik tespitleriyle bağlı olduğu kesinlikle değildir. Burada yapılan yahut yapılma­sı gereken şey, bizzat bilirkişinin niteliği ile onun maddi meseleyi tespit ve değerlendirme usullerinin, mevcut bir standardı karşılayıp karşılamadığı­nın değerlendirilmesidir.

Bilirkişiyi görevlendiren merciin, özel ve teknik konunun uzmanı olmaması, onun bilirkişinin teknik tespitleriyle bağlı olduğu anlamına gelmez.

Kaldı ki, hâkimin veya Cumhuriyet savcısının kendisine sunulan görüş so­nucu, o özel ve teknik bilgi konusundaki eksikliğini gidermesi ve kendisine sunulan bu bilginin aksine karar verebilmesini savunmak, basit bazı mesele­ler bir tarafa bırakılacak olursa, çok da gerçekçi olmayacaktır. Aksi yöndeki teorik görüşlerin pratikte karşılığı yoktur.

Burada önemli olan, hâkimin güvenilir bir bilgiye dayanarak karar vermesi­dir. O hâlde bilirkişi incelemesi konusunda, hâkimi bir ölçüde bağlayan tek şey, aslında bilirkişinin oy ve görüşünün güvenilir olmasıdır. Kısaca, burada bilirkişinin oy ve görüşünün değerlendirilmesi, somut olarak;

Bilgiyi sunan bilirkişinin ve Bilirkişi tarafından sunulan raporun güve­nilirliğinin değerlendirilmesi anlamına gelir. 47 Toraman, Bilirkişi İncelemesi, s.643 vd.; Dalbignat-Deharo, no. 421, s.323 vd.; Bovey, s.113; Jeuland, s.164. .

Bu itibarla, bilirkişiyi görevlendiren merci, onun oy ve görüşünü değerlen­dirirken, esas itibariyle, bu oy ve görüşün, aşağıdaki ölçütleri karşılayıp kar­şılamadığını dikkate alacaktır:

Birinci Ölçüt: Bilirkişinin uzmanlık bilgisini taşıyıp taşımadığı.

Bilirkişinin listeye kayıtlı olması, uzmanlık bilgisi konusunda bi­lirkişiye bir meşruiyet sağlamaktadır. Bu meşruiyeti sağlayan şey tek başına bilirkişinin listeye kayıtlı olması değil, onun re’sen veya talep üzerine değerlendiriliyor oluşu ve buna rağmen listede kal­mayı sürdürmesidir. 6754 sayılı Kanunun getirdiği sistem ile amaç­lanan hususlardan biri budur.

Ancak bir üst paragrafta dile getirdiğimiz husus hiç şüphe yok ki tek başına yeterli değildir. Bilirkişinin uzmanlık bilgisini taşıyıp taşımadığı aynı zamanda, bilirkişinin sunduğu raporun içeriğinin tartışılmasıyla, diğer taraftan, ona duruşmada veya keşif icrasında yöneltilecek sorularla (hâkim, Cumhuriyet savcısı ve sair ilgililer tarafından) anlaşılabilecek bir husustur.

İkinci Ölçüt: Bilirkişi Raporunun Biçimsel Özellikleri (Bilirkişi Rapo­runun Şekli).

Yukarıda raporun şekli bakımdan taşıması gereken asgarî özellikler üzerinde durduk. Hâkim, raporun anlaşılabilirliğini ve uyuşmazlık konusu ile ilgisi olmayan, kısaca gereksiz birtakım ayrıntıları ba­rındırmamasını, taraflarca itiraz edilsin edilmesin incelemelidir. Bkz. Yılmaz, Uygulamada Bilirkişilik, s.28. .

Ancak, esas olan oy ve görüşün içeriğidir.  İsviçre Federal Mahkemesi, tıbbi bilirkişilik özelinde, raporun şeklinden ziyade içeriği­. Öte yandan hâkim veya Cumhuriyet savcısı, bilirkişiye sorulan tüm soruların yanıtlanıp yanıtlanmadığını da kontrol etmekle yükümlü olup değerlendir­mesini de buna göre oluşturacaktır. 50 9C_603/2009 cons. 3.1 (Bkz.Guyaz, s.141 dn.96). nin önemli olduğuna işaret etmektedir. Bkz. ATF 9C_359/2009 cons. 4.2. Ayrıca bkz. ATF .

Üçüncü Ölçüt: Bilirkişi Görüşünün İçeriği.

Bilirkişinin oy ve görüşü, akıl kurallarına dayanmalı, mantıklı ol­malı ve nihayet ikna edici olmalıdır.

Bilirkişiyi görevlendiren merci tarafından yapılması gereken şey, genel olarak mantık kuralları ve kendi tecrübesi karşısında, bilir­kişinin vardığı sonuç ile sunduğu gerekçeler arasında, mantıksal ilişkiyi aramak; bilirkişinin tespit ve değerlendirmelerinde, akıl ve mantık kurallarına uyulup uyulmadığını belirlemektir.  Bkz. Yılmaz, Uygulamada Bilirkişilik, s.28. . Burada göz önünde bulundurması gereken hususlar, bilirkişi tarafından hangi yöntemlerin uygulandığı, bu yöntemlerin, daha önce test edilip edilmediği, bu yöntemlerin yeterince tartışılıp, tartışılmadığı ve genel kabul görüp görmediğidir.  Bkz. ve karş. Yılmaz, Uygulamada Bilirkişilik, s.28; Postacıoğlu, İlhan E., Medenî Usul Huku­ku Dersleri, 6. Basım, İstanbul 1975, s.655; Toraman, Bilirkişi İncelemesi, s.646 vd. . Özellikle  Bkz. Leclerc, no. 474, s.376, 378; Ferrand, no. 420, s.108, 109. :

Bilirkişi raporunun hükme esas alınmaması durumunda, bunun gerekçesinin açık şekilde gösterilmesi gerekir.

Bilirkişi raporunun, ilgili uzmanlık dalında sunulan diğer rapor­lar seviyesinde olması veya bilimsel referanslara uygun olması,

Bilirkişinin kullandığı yöntem ve incelemelerin şüpheli olma­ması ve hatalar barındırmaması,

Bilirkişi raporunun gerçekçi veya somut meseleye uygun ol­ması,

Bilirkişi raporunun kendi içinde bir çelişki barındırmaması.

Dördüncü Ölçüt: İnceleme sırasında temel yargısal haklara uygun davranılmış ve raporun taraflarca tartışılmasına imkân tanınmış ol­ması. Özellikle hukukî dinlenilme hakkının gereği, bilirkişi incelemesi sırasında da gözetilmiş olmalıdır.

Taraflara bilirkişi incelemesi sırasında hazır bulunma imkânı ta­nınmamışsa, bilirkişi, taraflardan biri yahut vekiliyle, diğer tarafın yokluğunda görüşmüşse, bu hak ihlâl edilmiş demektir.  Toraman, Bilirkişi İncelemesi, s.647.245

Bilirkişi raporunun tartışılmış olması gereğinden anlaşılması gere­ken, bu raporu sadece bilirkişiyi görevlendiren merciin değerlen­dirmesi değil, taraflarca da tartışılması, soru yöneltme imkânlarının etkin şekilde kullandırılması, taraflarca sunulan diğer ispat araçla­rının da dikkate alınmasıdır.  

Bilirkişinin oy ve görüşünün, kısmen veya tamamen uygun ve yerinde bulun­ması hâlinde, bu kabulün gerekçesine verilen kararda işaret edilmelidir.

Bu gerekçe hazırlanırken, bilirkişi raporunda yer alan ve doğrudan maddi meseleye işaret eden gerekçelerden de yararlanılabilir.  

Ancak gerekçe, özellikle taraflardan birinin söz konusu rapora itiraz etmiş olması hâlinde özel bir anlam ifade etmektedir. Çünkü, itirazda bulunulmuş olmasına rağmen, ilgili merci tarafından raporun kabulü­nü haklı ve yerinde gösteren hususlar gösterilmediği müddetçe, düz­gün bir gerekçelendirmeden bahsedilemez, Toraman, Bilirkişi İncelemesi, s.649. .

Bilirkişi raporunun kabul edilmemesi hâlinde ise, bunun gerekçesinin açık ve somut şekilde gösterilmesi gerekmektedir (Bakınız: HMK m.27 ve 297). Burada esas olan keyfi bir değerlendirmenin önüne geçmektir. Hâkim farazi birtakım gerekçelerle yahut söz konusu rapor haricinde taraflarca tartışılmamış değerlendirmelere dayanarak, raporu hükmü­ne esas almaktan kaçınamaz.

Nitekim bkz. 11. HD, 3.5.2001, 1556/38771 (AB FMRHD, 2002/3, s.180 vd.). Ayrıca bkz. Closset-Marchal, Gilberte, “Considérations générales sur l’expertise”, L’expertise(dir.: J. Gillardin/ P. Jadoul)Bruxelles1994, s.7 – 23, s.17. .

Son olarak bahsedilen değerlendirme ölçütlerinin ve gerekçe gösterme zo­runluluğunun gereği yerine getirildiği ölçüde, bilirkişiyi görevlendiren mer­ci, raporda uygun ve doğru gördüğü kısımları alabilir; varılan tespit veya sonuçlardan bir kısmını kabul edip, diğerlerini reddedebilir. Bkz. Toraman, Bilirkişi İncelemesi, s.649 vd. .

Aynı çerçevede bilirkişinin ulaştığı sonuçlarda bazı belirsizliklerin bulun­ması, mahkemenin takdir yetkisi çerçevesinde, bilirkişi raporunu yorumla­masına ve hükmüne esas almasına engel değildir. Bkz. Fransız Hukuku bakımından Cass. Civ. 1re, 20.2.1968, JCP 1968, II, 15495. Yine hâkimin sonuçlardan bir kısmını kabul edip gerisini reddetmesinin mümkün olduğu konusunda bzk. Cass. Civ. 3e, 12.6.1969, Bull. civ., III, no 466; Cass. com. 13.4.1972, Bull. Civ., IV, no 103 (zikreden Redon, no. 595, s. 75). İsviçre hukuku bakımından ATF 18.6.2010, 6B.149/2010. (www.swisslex.com). .

Mahkeme bilirkişinin vardığı sonuçların yalnızca bir kısmını ikna edici bularak, görüşün bu kısmını, ayrıca sunulmuş bulunan bir diğer ispat aracı, örneğin keşif icrası sonucunda elde edilen bulgulara veya karinelere dayandırması , hatta bir uzman görüşü (HMK m.293; CMK m.66/5) ile birlikte hükmüne esas alması, gerekçesini göstermesi kay­dıyla, pekâlâ mümkündür.

 Bkz. Cass. Com., 16.12.1953, Bull. Civ., III, no 387; Cass. soc., 28.10.1955, Bull. Civ., IV, no 775 (zikreden Redon, no. 605, s.75). .

Ancak, önemle belirtelim ki, bilirkişiyi görevlendiren mercii, kendisini bilirkişinin yerine koyarak, o konunun uzmanı gibi hareket edemez. Bu, keyfilik anlamına gelir. Çünkü beş, on veya yirmi yıllık mühendislik bilgisi veya tıbbi bir tecrübe, tek bir görüşte hâkimi o konunun uzmanı yapmaz. Bu durum özellikle Yargıtay kararlarında, hâkimin bilirkişi ye­rine geçemeyecek olması biçiminde ifade bulmaktadır.

Nitekim buna işaret eden bir İsviçre Federal Mahkemesi kararı için bkz. ATF 4A_48/2010. Fransız hukuku bakımından aynı yönde bkz. Cass. Civ. 2e, 29.10.1980, Gaz. Pal., 1981, 1, pan. 3. .

Yargıtay kararlarında yer verilen bir diğer formül, bilirkişi raporları arasındaki çelişkinin giderilmesi gereğidir. Bu, özellikle, ilk derece mahkemesinde, iki veya daha fazla bilirkişi incelemesine başvurul­muş olması ve mahkemenin bilirkişi raporlarından birini hükmüne esas alması hâlinde kendisini göstermektedir.

Yargıtay kararlarına egemen olan anlayış, bilirkişi raporları arasın­da bir çelişki varsa, bu çelişkinin giderilmesine yönelik son bir bilir­kişi incelemesinin yaptırılması gerektiği yönündedir.

 Örneğin “…konu teknik bilgiyi gerektirmektedir. Bu sebeple bu teknik bilgiye sahip tarafsız bi­lirkişi eliyle konu incelenmeli ve denetime açık rapor hâlinde dosyaya sunulmalıdır… Mahkeme hâkiminin, böyle bir konuda teknik bilirkişi yerine geçerek konuyu irdelemesi ve sonuca varması olanaklı olmadığı gibi, böyle bir inceleme tarafların irdelemesine ve denetime de açık olmayacaktır” HGK, 5.10.2011, 19-481/595 (LegalBank). .

Örneğin “…Hukuk Usulü Muhakemeleri Kanunu’nun 286.maddesine göre hâkim bilirkişi rapo­ruyla bağlı olmayıp, verilen rapor hüküm kurmaya elverişli değil ise mahkemece yapılacak iş ya HUMK 283 maddesi uyarına aynı bilirkişiden ek rapor almak ya da HUMK. 284 maddesi uyarınca yeniden inceleme yaptırmaktan ibarettir… Mahkemece, davacının davalı banka lehine tesis edilen ipoteklerden dolayı sorumlu olduğu miktarın tespiti için çeşitli tarihlerde bilirkişi incelemeleri yap­tırılıp son rapora göre hüküm kurulmuştur. Oysaki, daha önce alınan raporlar ile son rapor arasın­da çelişki olduğu görülmüştür. Bu durumda mahkemece raporlar arasındaki çelişkiyi gidermek için konusunda uzman bilirkişi veya bilirkişi kurulundan rapor alınarak tüm deliller birlikte değerlendi­rilmek sureti ile uygun sonuç dairesinde bir karar verilmesi gerekirken eksik incelemeye dayalı yazılı şekilde hüküm kurulmasında isabet görülmemiştir…” HGK, 3.2.2010, 19-27/50 (İBD, 2010/84, 6, s.3782 – 3783).